معرفى صحيفه سجاديه

(زبور آل محمدصلى الله عليه وآله وسلم - اخت القرآن)

آيا صحيفه سجاديه يك كتاب دعاست‏يا نوشته‏اى است كه‏عنوان دعا به خود گرفته و رسالت ديگرى دارد؟

كسانى كه با صحيفه آشنا هستند به اين نظر رسيده‏اند كه‏صحيفه تنها كتاب دعا نيست.

شاهد اول سند صحيفه است و براى روشن‏شدن مطلب به‏بخشى از سند آن اشاره مى‏شود كه خود بازگو كننده اين معنى‏است كه عنوان ظاهرش دعا است ولى اين در حقيقت پوشش‏است و در وراى اين پوشش مسائل مختلفى عنوان شده است.

شاهد دوم فهرستى است كه مرحوم مظفر از صحيفه تهيه‏كرده است.

در ادامه توضيح داده مى‏شود كه صحيفه، كتاب دعا به معنى‏آن‏چه در ذهن بعضى تبادر مى‏كند نيست، بلكه كتابى است‏انسان‏ساز، مباحثى در قالب دعا، براى ساختن جمعى انسان‏آماده مبارزه. البته دعاهائى كه در اسلام رسيده همه اين چنين‏است.

شاهد اول: راوى صحيفه شخصى است‏به نام «عمير» از پدرش‏«متوكل‏» كه توضيح مى‏دهد صحيفه چگونه به دستش رسيده وبه دنبال آن در بين مردم منتشر گشته است.

متوكل مى‏گويد: «موقعى كه يحيى بن زيد- فرزند امام‏سجادعليه السلام - عازم خراسان بود او را ملاقات كردم، سلام گفتم‏گفت: از كجا مى‏آيى؟ گفتم: از حج. او از من حال خانواده،بستگان، دوستان و پسر عموهايش را كه در مدينه بودند پرسيدو درباره امام صادق عليه السلام آهسته سؤال كرد.

حال و وضع آنها را برايش نقل كردم و گفتم از جريان‏شهادت پدر شما همه اراحت‏بودند، به اينجا كه رسيدم گفت:«عمويم محمد بن على (امام محمدباقر عليه السلام) به پدرم گفت:صلاح نيست كه الان مبارزه را شروع كنيد.»

بعد مى‏گويد از من سؤال كرد: آيا پسر عم من جعفر بن‏محمد را ملاقات كرده‏اى؟

گفتم: من عذر مى‏خواهم، دوست ندارم آنچه را كه شنيده‏ام‏براى شما نقل كنم.

رو به من كرد و گفت: شما مرا از مرگ مى‏ترسانى؟ هر چه‏از امام صادق‏عليه السلام درباره من شنيدى بگو، گفتم: شنيدم مى‏گفت‏يحيى قيام مى‏كند، كشته مى‏شود و به دارش مى‏زنند همانگونه‏كه با پدرش رفتار كردند.

گفت: آيا از امام صادق عليه السلام نوشته‏اى همراه دارى؟ عرض‏كردم: بلى، مطالبى را به من فرمود و من نوشته‏ام، آن را به اودادم و يكى از اينها هم دعايى بود كه آن حضرت املاء كرده و من نوشته بودم و فرموده بود اين دعايى است كه پدرش املاء نموده و او نوشته و به او خبر داده كه از دعاهاى پدرش على بن الحسين‏عليه السلام و از دعاهاى صحيفه كامله است.

يحيى آن را گرفت و تا آخر مطالعه كرد و گفت: آيا اجازه‏مى‏دهى من اين را استنساخ كنم؟ گفتم: آيا اجازه استنساخ‏چيزى را از من مى‏خواهى كه اصلش از خود شما است؟ گفت‏من هم در عوض صحيفه كاملى به تو خواهم داد; دعاهايى كه‏از ناحيه پدرم زيد است و به او از پدرش امام سجاد عليه السلام‏رسيده، ولى پدرم به من وصيت كرده كه آن را حفظ كنم و به‏دست غير اهلش ندهم.

اين چه دعائى بوده كه امام سجادعليه السلام به زيد املاء كرده وزيد هم به يحيى املاء كرده و به او گفته مواظب باش به دست‏غير اهلش نيفتد؟

دعا به معنى راز و نياز به دست ديگران بيفتد كه مانعى ندارد.

عمير مى‏گويد: پدرم گفت: بلند شدم و سر و صورت او را بوسيدم و مى‏افزايد: يحيى نوشته مرا به جوانى داده گفت: اين دعا را با خط زيبا، خوانا و روشن بنويس و به من بده. من اين دعا را مى‏خواستم از امام صادق عليه السلام بگيرم به من نمى‏داد.متوكل مى‏گويد: من پشيمان شدم كه چرا اين كار را كردم. ادامه مى‏دهد: در صندوقى را باز كرد، صحيفه قفل‏زده مهركرده‏اى را از آن خارج ساخت، آن را بوسيد، گريه كرد، سپس مهرش را شكست و قفل را باز كرد و بعد صحيفه را باز كرده بر چشم‏گذاشت و به صورت ماليده گفت: «به خدا قسم اى متوكل باتوجه به اينكه از قول امام صادق عليه السلام نقل كردى كه ايشان ازپدرانشان اين مطلب را شنيده‏اند مطمئنا واقع مى‏شود و من كشته شده به دار آويخته مى‏شوم، لذا اين را به شما مى‏دهم.شما حفظش كنيد.

من از اين مى‏ترسم كه چنين دانشى به دست‏بنى اميه بيفتد و آن را در خزائنشان براى خود حفظ كنند. اين را تحويل بگير و فكر مرا از اين جهت راحت كن.»

صحيفه سجاديه كه دست‏يحيى است، چه دعائى است كه مى‏گويد: اگر قرار نبود من شهيد و به دار آويخته شوم نمى‏دادم،چون مى‏ترسم به دست‏بنى اميه بيفتد و آنها اين را در خزائن خود حفظ كنند؟

بنابراين مشخص شد كه سند صحيفه، باز گو كننده اين است‏كه صحيفه نوشته ديگرى غير از دعا است.

بعد يحيى اضافه كرد: وقتى جريان من و اينها تمام شد و من كشته شدم اين يك امانت است تا آن را به پسر عموهاى من‏محمد و ابراهيم برسانى.

متوكل مى‏گويد: من صحيفه را از ايشان گرفتم، وقتى يحيى شهيد شد به مدينه رفتم، خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم وداستان يحيى را نقل كردم، امام صادق عليه السلام سخت گريه كرد وفرمود: خداوند پسر عمويم را رحمت كند و او را به اجدادش ملحق نمايد، آنچه مانع بود كه من دعا را به او بدهم همين بود كه‏خودش از آن وحشت داشت (همان كه پدرش وصيت كرده بودكه مى‏ترسم دعا به دست نااهل بيفتد.)

بعد امام صادق عليه السلام فرمود: صحيفه‏اى كه از يحيى در دست‏شماست، كجاست؟ گفتم: اينجا است.

امام صادق عليه السلام آن را باز كرد و فرمود: به خدا قسم اين خط عمويم زيد و دعاى جدم على‏بن‏الحسين عليه السلام است.

متوكل مى‏گويد: آن‏گاه امام صادق عليه السلام فرمود:

اسماعيل بلند شو و آن دعايى را كه تحويلت دادم و گفتم‏خوب حفظش كن بياور.

معلوم مى‏شود امام صادق‏عليه السلام دعا را دست هر كسى‏نمى‏داده، بلكه به دست اسماعيل پسر بزرگش داده است.

اسماعيل صحيفه‏اى را آورد، درست مانند صحيفه‏اى كه‏يحيى‏بن‏زيد به من داد، امام صادق‏عليه السلام آن را بوسيد و آن راروى چشمش گذاشت و فرمود: اين خط پدرم امام باقرعليه السلام واملاى جدم على‏بن‏الحسين‏عليه السلام است. من هم شاهد بودم و درحضور من نوشته شد. عرض كردم اگر اجازه مى‏دهى من اين رادوباره مقابله كنم، فرمود من تو را اهل و شايسته ديدم كه‏نشانت مى‏دهم; يعنى به نااهل نشان نمى‏دهم. پس من هر دو رابا هم مقابله كردم، هر دو يكى بود و حتى يك حرف را نديدم‏كه در اين دو صحيفه با هم تفاوت داشته باشد. عرض كردم‏حال اگر اجازه فرمائيد من صحيفه يحيى را به پسر عموهايش‏تحويل دهم.

فرمود: خداوند امر فرموده كه امانت‏ها را به اهلش برسانيد.بعد كه خواستم برخيزم و بروم فرمود: باش، سپس كسى رافرستاد دنبال محمد و ابراهيم كه بيايند، وقتى آمدند امام‏فرمود: اين ميراث پسر عموى شما است كه براى شما فرستاده، تحويل بگيريد ولى ما با شما يك شرط مى‏كنيم، عرض كردندبفرمائيد، فرمودند: اين صحيفه را از مدينه خارج نكنيد.

باز هم جاى اين سؤال است: چه دعايى بوده كه با آنهاچنين شرط مى‏شود؟ آيا طرح مبارزاتى بر ضد بنى‏اميه بوده كه‏امام صادق عليه السلام مى‏فرمايد: شرط مى‏كنم آن‏را از مدينه خارج‏نكنيد كه اگر از اينجا خارج شود و به دست‏بنى‏اميه بيفتد اسراركشف مى‏شود؟! گفتند چرا خارج نكنيم آن حضرت فرمود:پسر عموى شما در مورد اين صحيفه از چيزى مى‏ترسيد كه من‏هم ترس همان جريان را نسبت‏به شما دارم و آن اين است كه به‏دست دشمن بيفتد.

به نظر مى‏رسد اين كتاب كه مجموعا 54 دعا است علاوه برآثارى كه در معرفة‏الله و نيل به كمالات معنوى دارد يك طرح‏مبارزاتى بوده است ولى با استتار و تحت عناوين‏خاص.

شما راحت مى‏توانيد عناوين دعا را بخوانيد و احساس‏نكنيد كه در ضمن دعا يك طرح سازندگى نيرو بر ضد بنى اميه‏و حاكمان غاصب است.

اينكه گفته مى‏شود اين كتاب يك طرح انسان‏سازى درجهات مختلف زندگى از جمله مبارزه براى به دست گرفتن‏حكومت‏بوده، ممكن است از بعضى روايات نيز بشود آن راكشف كرد. حديثى داريم در جلد اول كافى، باب كراهة‏التوقيت‏از ابوحمزه ثمالى بدين‏گونه: خداوند قرارش بود كه اين امر(منظور تشكيل حكومت عدل اسلامى به دست ائمه اهل‏بيت‏عليهم السلام است) در سال هفتاد اتفاق بيفتد. وقتى مردم كمك‏نكردند و امام‏حسين‏عليه السلام در سال 61 شهيد شد خداوند بر مردم‏خشم گرفت و آن را به سال يك‏صد و چهل تاخير انداخت.اضافه مى‏فرمايد: ما به شما شيعيان گفتيم كه قرار است جريان‏در سال 140 به وقوع بپيوندد و بنا ست‏حكومت آن وقت‏تشكيل شود، اما شما جريان را فاش ساختيد. وقتى افشاكرديد ديگر خداوند وقتى تعيين نكرد.

براى اينكه بدانيم سال 140 چه زمانى است در كافى آمده‏است:

امام صادق‏عليه السلام در سال 83 متولد شد و در سال 148 ازجهان رحلت فرمود.

ملاحظه مى‏شود كه سند صحيفه مى‏گويد اين مطلب بايدپنهان بماند و حديث مى‏گويد: بنا بود جريان در سال 70 اتفاق‏افتد، كمك نكردند، تاخير افتاد، بنا بودسال 140 اتفاق بيفتداسرار را افشا كردند و ديگر خداوند زمان آن را تعيين نكرد. پس شاهد اول اينكه، صحيفه سجاديه يك كتاب دعاى‏معمولى كه فقط انسان بخواند براى اينكه حاجتش برآورده‏شود يا برود گوشه‏اى راز و نياز كند نيست.

شاهد دوم: فهرست ابواب اين كتاب است. فهرستى كه آقاى‏مظفر تهيه و آقاى انصاريان آن را تلخيص كرده، در آخرصحيفه‏اى كه خانه فرهنگ جمهورى اسلامى ايران در دمشق‏چاپ نموده آمده است. وى 54 دعاى صحيفه را در نوزده باب‏آورده و زير مجموعه‏هايى دارد:

اول «باب توحيد»: بحث درباره خدا و صفات خدا

دوم «باب نبوت‏»: تمام مطالبى كه امام سجاد عليه السلام در رابطه بابعثت انبياء و رسل دارد.

سوم «باب امامت‏»: مسئله رهبرى و امامت

چهارم «باب المعاد»: مقصد اصلى از خلقت انسان

پنجم «باب الاسلام‏»: معرفى اسلام

ششم «باب الملائكه‏»: فرشتگان و ماموران خاص خداوند

هفتم «باب الاخلاق‏».

هشتم «باب الطاعات‏»: نحوه اطاعت و عبادت خداوند

نهم «باب الذكر و الدعا»: نحوه دعا كردن و دعا خواندن وچيزنوشتن

دهم «باب السياسة‏»: تدبير كشور، شهر، بخش، خانه وتدبير دركليه امور.

يازدهم «باب الاقتصاد»

دوازدهم «باب الانسان‏»: معرفى اينكه انسان چيست.

سيزدهم «باب الكون‏»: اصل هستى شناسى

چهاردهم «باب الاجتماع‏»: توجه به اجتماع و شناخت‏اجتماعى و نحوه تصرف در آن

پانزدهم «باب العلم‏»: ارزش دانش

شانزدهم «باب الزمن‏»: مسئله زمان

هفدهم «باب التاريخ‏»: شناخت تاريخ و عبرت از آن

هجدهم «باب العسكرية‏»: مسائل نظامى و دفاع

راستى اين دعا است‏يا طرح حكومتى؟!

شرح‏هاى صحيفه

صحيفه از كتابهاى بسيار پر ارزش و مورد توجه بزرگان‏علماى اسلام بوده و به «زبور آل محمدصلى الله عليه وآله وسلم‏» معروف است.ارزش و عظمت آن تا بدان‏گونه است كه ائمه‏عليهم السلام مواظبت‏كرده‏اند از دسترس نااهلان دور باشد و بدين ترتيب آن را بدون‏هيچ‏گونه نقص به دست‏شيعيان، دوستان و شيفتگان خودرسانده‏اند. بر اين كتاب پر ارزش قريب هفتاد شرح نوشته شده‏است.

زندگى امام سجادعليه السلام

آن حضرت در دورانى مى‏زيستند كه حكومت‏ستمگر بنى‏اميه در سراسر جامعه اسلامى حاكميت‏يافته بود، آداب ورسوم جاهليت را با قدرت رواج مى‏داد و با هر كسى كه دربرابر آنها مى‏ايستاد با شدت برخورد مى‏كرد، شهادت سرورشهيدان حسين‏بن‏على‏عليه السلام و داستان قتل عام مردم مدينه ازنمونه‏هاى بارز آن است.

امام سجاد عليه السلام در روز جمعه چهارم ماه شعبان سال 38هجرى قمرى در مدينه چشم به جهان گشود. پدرش حضرت‏اباعبدالله‏الحسين عليه السلام و مادرش شهربانو دختر يزدگرد پادشاه‏ايران زمين بود. سال 38 هجرى تا 40 دوران مبارزات بقاياى‏ناكثين و مارقين و قاسطين بر ضد حكومت امام على عليه السلام بود،پس از آن دوران ولايت امام مجتبى عليه السلام و مبارزه ايشان بامعاويه بود كه با سستى اصحاب و يارانش منتهى به صلح شد ودوران نوجوانى و جوانى امام عليه السلام دوران امامت واقعى عمويش‏امام مجتبى عليه السلام و ناراحتى‏ها و فشارهايى كه از ناحيه معاويه‏بر ايشان و اهل بيت‏عليهم السلام وارد مى‏شد، بود. از سال پنجاه به بعدامامت پدرش حسين‏بن‏على عليه السلام، دورانى كه آن حضرت‏مشكلات عالم اسلام را مى‏ديد و به حكم ادله خاص ناچار بوددست‏به قيام مسلحانه نزند. تا سال 60 هجرى 22 سال از عمرمباركش مى‏گذشت و شاهد يك حركت عظيم تاريخى در عالم‏اسلام بود.

حركت همراه كاروان حسين عليه السلام از مدينه به مكه و از مكه‏به عرفات و از آنجا به كربلا و در صحنه كربلا ناظر و شاهد يك‏حركت عظيم و درگيرى وسيع بين نيروى حق با طرفداران كم‏و باطل با همراهان بسيار. در آن ميدان با چشم خود گلهاى آل‏محمدصلى الله عليه وآله وسلم را پرپر ديد و از آن شنيع‏تر مشاهده كرده كه‏بدن‏هاى آنها در بيابان در برابر آفتاب روى خاك افتاده و كسى‏به دفن آنها نپرداخته، از سوى ديگر آتش خيمه‏هاى اين مردان‏الهى را ديد و اسارت خاندان خود را از كربلا تا كوفه مركزحكومت جبار عبيدالله‏بن زياد و از آن‏جا تا شام مركز سلطنت‏ستمگرترين حاكم اموى شاهد بود. در اين دو مركز و در بين‏راه انواع بلاها، ستم‏ها، زخم‏زبان‏ها، و استهزاها ديد و شنيد وتحمل كرد و از آنجا بار ديگر با كاروان اسرا به كربلا و از آنجابه مدينه بازگشت. هنوز فاصله زيادى از آن نگذشته بود كه‏مدينه منوره مورد حمله نيروهاى يزيد قرار گرفت و مردم آنجارا قتل‏عام نمود و شهر را چند روز بر سپاهيانش مباح كرد.

از آن به بعد با حكومت‏هاى ستمگر ديگرى از اين طيف‏روبرو بود و استبداد تام اموى را در تمام جوانب زندگى‏مسلمين مشاهده كرد تا در ماه محرم سال 95 هجرى قمرى به‏دست عبدالملك يا فرزندش هشام‏بن‏عبدالملك مسموم گشت‏و در سن قريب 75 سالگى شربت‏شهادت نوشيد.

استبداد اموى و ترس و وحشتى كه در ميان مردم ايجادكرده بود در تاريخ ثبت و ضبط است.

وقتى هشام بن‏عبدالملك براى زيارت خانه خدا واردمسجدالحرام شد و از كثرت جمعيت نتوانست‏حجرالاسود رااستلام كند ناگاه چشمش افتاد كه على‏بن‏الحسين‏عليه السلام وارد شد،هر وقت‏به حجرالاسود مى‏رسيد مردم فاصله مى‏گرفتند، راه راباز مى‏كردند تا او به راحتى آن را استلام كند، شخصى از اهالى‏شام از هشام پرسيد اين شخص كيست؟ گفت او را نمى‏شناسم تا اهالى شام او را نشناسند و به او علاقه پيدا نكنند - كسى جرات پيدا نكرد كه به آن شامى بگويد اين مرد على بن الحسين‏عليه السلام است; تنها «فرزدق‏» شاعر سخن سراى‏عرب بود كه با لبداهه قصيده معروف خود را سرود و به دنبال‏آن هشام از او خشمگين شد، جايزه و حقوق ماهيانه‏اش را قطع‏كرد و گفت: چرا مثل آن درباره ما نگفتى؟ پاسخ داد: جدى‏مانند جد او و پدرى مانند پدرش و مادرى همچون مام او براى‏خود پيدا كن تا من درباره شما هم بسرايم.

هشام خشمگين شد و او را حبس نمود. هنگامى كه امام‏سجاد عليه السلام از اين واقعه مطلع گرديد 12 هزار درهم براى اوفرستاد و سفارش كرد اى ابو فراس ما را معذور دار اگر بيشترمى‏داشتيم به تو مى‏داديم. فرزدق آن را باز گرداند، عرض كرد: اى فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم من آنچه را سرودم چيزى جزخشم به خاطر خدا و رسولش نبود، ولى امام سجاد عليه السلام‏درهم‏ها را بار ديگر به سوى او فرستاد و گفت‏به حقى كه من برتو دارم سوگندت مى‏دهم كه آن را قبول كنى، لذا فرزدق‏پذيرفت.

هذاالذى تعرف‏البطحاء و طاته والبيت‏يعرفه و الحل والحرم هذابن خير عبادالله كلهم هذاالتقى النقى الطاهر العلم اذا راته قريش قال قائلها الى مكارم هذا ينتهى الكرم يكاد يمسكها عرفان راحته ركن‏الحطيم اذا ما جاء يستلم و ليس قولك من هذا بضائره العرب تعرف من انكرت والعجم هذا ابن فاطمة ان كنت جاهله بجده انبياءالله قد ختموا مقدم بعد ذكرالله ذكرهم فى كل بر و مختوم به‏الكلم يستدفع الضر والبلوى بحبهم و يسترب به‏الاحسان والنعم ان عد اهل‏التقى كانوا ائمتهم او قيل من خير اهل الارض قيل هم ما قال «لا» قط الا فى تشهده لو لاالتشهد كانت لائه نعم

× اين همان كسى است كه سرزمين بطحا، جاى پاى او رامى‏شناسد و اين همان كسى است كه كعبه و حل و حرم او رامى‏شناسد.

× اين، فرزند بهترين بندگان خداست، پرهيزگار و پاك و طاهرو پيشواى مسلمانان است.

× هنگامى كه قريش، چشمش به او افتد با خود مى‏گويد: همه‏كرامتها به مكارم اين بزرگوار منتهى مى‏گردد.

× چون حجرالاسود به هنگام استلام، كف دستش را شناخت‏نمى‏خواست او را رها كند.

× تجاهل و گفتن (تو) كه اين كيست؟ صدمه‏يى بر شخصيت‏والاى او نمى‏زند و كسى كه (تو) او را نمى‏شناسيش، عرب وعجم او را مى‏شناسند.

× در هر كارى پس از ذكر خدا، پيش از همه نام آنان برده‏مى‏شود و سخن‏ها همه به آنان خاتمه مى‏يابد.

× مصائب و سختى‏ها با محبت آنان دفع مى‏شود و به وسيله اواحسان‏ها رو به فزونى مى‏گذارد.

× هنگامى كه اهل تقوى را بر مى‏شمردند، (آنان) امامانشان‏اندو وقتى سؤال مى‏شود كه: اهل خير كدامند، (آنان) نشان داده‏مى‏شوند.

× اين همان مردى است كه جز به هنگام تشهد، كلمه (لا) برزبان نياورده است و اگر در حال تشهد نبود (لا)ى او هم (نعم)مى‏باشد.

موضعگيرى امام سجاد عليه السلام در دوران اين حكومت‏ها

سخنى كه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه دردورانى با اين خفقان، امام چطور وظيفه رهبرى خود را انجام‏داده و حقائق عالم اسلام را از تحريف نجات بخشيده است؟راستى او چه راهى در پيش گرفت تا معيارهاى اصيل اسلامى‏را در اختيار مسلمين قرار دهد كه آنان در شئون زندگى اعم ازاقتصادى، احكام و اخلاق و ساير آداب و رسوم زندگى‏منحرف نگردند و اعتقادات و رسوم جاهلى را بتوانند به خوبى‏از اسلام ناب جدا كنند؟

براى روشن شدن اين مطلب لازم است قسمتى از بحثى راكه مقام معظم رهبرى مدظله در كنگره حضرت رضاعليه السلام عنوان‏فرموده‏اند و مربوط به اين مبحث است نقل شود.

ترسيم كلى از مبارزه ائمه‏عليهم السلام

درباره ترسيم كلى مبارزه در دوران سه امام، يعنى‏اميرالمؤمنين و امام مجتبى و سيدالشهداءعليهم السلام بحث زياد شده‏و تقريبا كسى شبهه ندارد كه در حركت آنها يك جهت‏گيرى‏سياسى وجود دارد.

از سال شصت و يكم هجرى تا سال 260 كه سه مرحله داريم:

مرحله اول: از سال 61 تا سال 135 يعنى شروع خلافت منصورعباسى است. در اين مرحله حركت از نقطه‏اى آغاز مى‏شود به‏تدريج كيفيت، عمق و گسترش پيدا مى‏كند و اوج مى‏گيرد تاسال 135 كه سال مرگ سفاح و خلافت منصور است وضع‏عوض مى‏شود، مشكلاتى پديد مى‏آيد كه تا حدود زيادى‏پيشرفت‏ها را متوقف مى‏كند.

در دوران مبارزات سياسى خودمان هم نظير آن را مشاهده‏كرديم.

مرحله دوم: از سال 135 تا سال 203 سال شهادت امام رضا عليه السلام‏حركت و مبارزه از يك نقطه بالاتر از سال 61 و عميق‏تر وگسترده‏تر از آن، منتها با مشكلات جديدى آغاز مى‏شود ورفته‏رفته اوج و گسترش پيدا مى‏كند و به پيروزى نزديك‏مى‏شود كه با شهادت امام هشتم باز حركت متوقف مى‏شود.

مرحله سوم: با رفتن مامون به بغداد در سال 204 و شروع خلافت‏مامون كه يكى از فصل‏هاى بسيار دشوار در زندگى ائمه‏عليهم السلام‏است، فصل جديدى آغاز مى‏شود كه فصل محنت ائمه‏عليهم السلام‏است‏با اينكه گسترش تشيع در آن روزها بيش از هميشه بود.

در اين دوران ائمه عليهم السلام براى پيش از غيبت صغرى ديگرتلاش نمى‏كنند بلكه زمينه‏سازى مى‏كنند براى بعدها و اين‏دوران از سال 204 ادامه پيدا مى‏كند تا سال 260 كه سال‏شهادت امام عسكرى عليه السلام و شروع غيبت صغرى است. هريك از اين سه دوره خصوصياتى دارد.

مشكلات موجود در آغاز دوره اول

1- جو رعب و وحشت: دوره اول كه در دوره امام سجادعليه السلام و امام‏باقر عليه السلام و بخشى از دوران امام صادق عليه السلام است، كار بادشوارى فراوان آغاز مى‏شود. حادثه كربلا تكان سختى دراركان شيعه بلكه همه جاى دنياى اسلام وارد كرد. قتل وتعقيب، شكنجه و ظلم سابقه داشت اما كشتن پسران‏پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم و اسارت خانواده پيغمبر صلى الله عليه وآله وسلم و بردن اينها شهربه شهر و بر نيزه كردن سر پسر عزيز زهراعليهم السلام كه هنوز بودندكسانى كه بوسه پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم بر آن لب و دهان را ديده بودندچيزى بود كه دنياى اسلام را مبهوت كرد. كسى باور نمى‏كرد كه‏كار به اينجا بكشد. ناگهان احساس شد كه سياست، سياست‏ديگرى است.